Бірінші директор Ирдан Нигметович Азербаев туралы көп жазылған. Бұл ғалымның, ұйымдастырушының, мемлекет қайраткері мен Азаматтың жеке басы мен істерінің ауқымына байланысты. Барлығының түсінігі бірден келмейді, оның көптеген идеялары мен іс-әрекеттерінің мағынасы ашлып жатыр және уақыт өте келе ашыла береді. Бізге Ирдан Нығметұлы туралы, ғылым мемлекеттік басымдықтарға жататын уақыт туралы естеліктер қымбат, ал Ұлы Отан соғысы жылдары, соғыстан кейінгі жылдары, Қазақстандық ғылымның және Химико-металлургиялық институттың қалыптасуы жылдарында ғалымдар алдында, соның ішінде Азербаев алдында көптеген ірі мәселелер оның көмегімен сәтті шешілетін.
Тарих
ҚазКСР Ғылым Академиясының бірінші президенті Қаныш Имантайұлы Сәтпаев кен өндіру, қара және түсті металлургия, химия және машина жасау индустриясының алыптары бар Қарағанды, Теміртау, Жезқазған, Балқаш қалаларының өнеркәсіптік дамыған аумақтық-өндірістік кешендері кіретін Орталық Қазақстанның дамуына ерекше мән берді. Дәл осы кісінің бастамасымен ҚазКСР Министрлер Кеңесі Орталық Қазақстанның ғылыми базасын дамытуға ерекше мән бере отырып, ҚазКСР ҒА Төралқасының 1958 жылғы қыркүйектегі № 843 қаулысымен Қарағанды қаласында химия-металлургия институтын ұйымдастыру туралы шешім қабылдады.
Институттың басты міндеттері Орталық Қазақстанның табиғи байлықтарын зерттеу және бағалау, оларды мақсатты және кешенді өңдеудің ұтымды әдістерін әзірлеу, металлургия және химия өнеркәсібінің жылдам дамып келе жатқан салаларына ғылыми көмек көрсету және Орталық Қазақстанда ғылыми-зерттеу жұмыстарын күшейту болып табылды.
Келесі жылдары құрылымдық бөлімшелердің басшылары, зертхана меңгерушілері, жетекші ғылыми қызметкерлер болды: ҚазССР ҒА корреспондент-мүшесі И. Н. Азербаев, ҚазССР ҒА академиктері Е. А. Букетов, В. Д. Пономарев, В. В. Михайлов, В. К. Грузинов, ҚР ҰҒА корреспондент - мүшесі Ж. Н. Әбішев, Б. С. Фиалков, т.ғ.д. Т. Г. Ғабдуллин, профессор А. Р. Рахимов, сондай-ақ ҚР жетекші ғалымдары ҚР ҰҒА академиктері А. А. Жарменов, З. М. Мулдахметов, Н. С. Бектұрғанов, С. М. Адекенов, ҚР ҰҒА корреспондент-мүшесі М. Ж. Толымбеков, ғылым докторлары А. Ә. Әлімбаев, Т. Д. Такенов, М. З. Угорец, И. В. Кирилюс, А. Д. К. Т. Рүстембеков, М. И. Бакеев, М. Ш. Шарипов, В. Г. Шкодин, А. Б. Баешов, С. М. Исабаев, В. П. Малышев, А. В. Стряпков, Б. Г. Пластинин, А. А. Ақбердин, Е. В. Максимов, В. А. Ким, А. А. Бабенко, ғылым кандидаттары А. Н. Полукаров, Э. Г. Мильке, М. И. Жамбеков, Мағауия Толымбеков және институттың қалыптасуы мен дамуына баға жетпес үлес қосқан көптеген басқалар.
Бүгін біз үшін Ж. Н. Әбішевтің өмір жолы жеткілікті өнегелі – бұл еңбекқорлықтың және өз ісіне адалдықтың үлгісі. ХМИ-да ол аспиранттан, кіші ғылыми қызметкерден, зертхана меңгерушісінен, ғылыми хатшыдан, директордың орынбасарынан институт директорына дейінгі жолдардан өтіп, директор ретігде 20 жыл табысты басқарды. Мұнда, институт қабырғасында Ж. Н. Әбішев ғылым докторы болып, Қазақ КСР Ғылым Академиясының корреспондент-мүшесі болып сайланды, ал 1984 жылдан Орталық Қазақстан бөлімшесінің академик-хатшысы болып тағайындалды.
Оның ғылыми қызметі туралы айта келе, 1967-1992 жж. ол физика-химия және сульфид технологиясы зертханасының ауысымсыз басшысы болғанын айта кету керек, оның қабырғаларында Ж. Н. Әбішев пікірлестер ұжымымен қиын байытылатын минералдық және техногендік шикізатты терең кешенді пирометаллургиялық өңдеудің теориялық және технологиялық негіздерін әзірлеп, құрды. Ол алғаш рет (жіктелген) күйдіргімагнитті байыту ұғымын енгізді: сульфидті кендер үшін – күйдіргмагнитті пирротинизациялайтын байыту, тотыққан кендер үшін - күйдіргмагнитті магнетизациялайтын байыту.
Химия-металлургия институтының дамуы мен қалыптасуына, оның мәртебесін ғылыми қоғам арасында көтеруде баға жетпес үлесі үшін Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинетінің 2000 жылғы №1576 қаулысымен химия-металлургия институтына ҚР ҰҒА корреспондент-мүшесі Ж. Әбішевтің аты берілді (қайтыс болғаннан кейін).
Қазіргі уақытта институт Ж.Н.Әбішевтің есімімен аталады және институт қызметкерлері өзінің ұлы ұстаздары - академик Е.А.Бөкетов және корреспондент-мүшесі Әбішевтің бастаған ғылыми істерін жалғастыруда.
Борис Соломонович Фиалковтың біздің мемлекетіміздің Тәуелсіздігі қалыптасуының күрделі жылдарында химия-металлургия институтының дамуына қосқан зор үлесін, оның ғылыми ой-өрісінің кеңдігін, ой-өрісінің бірегейлігін және әріптестеріне деген үлкен тілектестігін атап өткен жөн. Б.С.Фиалковтың ғылыми қызметінің айрықша ерекшелігі іргелі зерттеулердің нәтижелеріне негізделген қолданбалы әзірлемелермен органикалық үйлесуі, зерделенетін құбылыстарға жүйелі көзқарас, зерттеудің заманауи физикалық әдістерін және аралас ғылыми пәндердің жетістіктерін кеңінен қолдану болып табылады.
Оның басшылығымен отынның жану үрдісін, домна, мартен, қыздыру және басқа да жалынды пештердің жұмысын бақылау мен басқарудың бірегей құралдары жасалды. Директордың орынбасары, содан кейін институт директоры бола отырып, институт ұжымы жұмысқа қабілетті, тату, күрделі ғылыми-техникалық міндеттерді жоғары деңгейде шешуге қабілетті болуға ол көп күш жұмсады.
Химия-металлургия институтының даму тарихының атақты кезеңдері ҚР ҰҒА корреспондент-мүшесі, техника ғылымдарының докторы, профессор Манат Жақсыбергенұлы Толымбековпен байланысты, ол аспиранттан директорға дейін көтеріліп, дарынды ғалым, ірі ұйымдастырушы ретінде институт тарихына енді. Оның тағдыры – ол отыз жылдан астам уақыт бойы институтқа арнаған, оның ішінде он алты жылға жуық директор қызметін атқарған институттың тағдыры. Бұл шығармашылық ізденістер, ой-пікірлерді өмірге енгізу, мақсаттарға жету және металлургия саласындағы мәселелелрді табысты шешу жылдары.
Оның атымен марганец кендерінің "Ұшқатын - III", "Богач", "Жомарт", "Батыс қамыс", "Шығыс Қамыс" және басқа да бірқатар кен орындарының ферроқорытпа мен болат металлургиясында оларды ұтымды пайдалану, табысты өнеркәсіптік сынақтар, содан кейін марганец ферроқорытпаларын балқыту және өндірісте марганец болатты тікелей легирлеу бойынша әзірленген технологияларды енгізу тұрғысынан елеулі ғылыми және технологиялық зерттеулері байланысты. Оның ғылыми ізденістерінен Қазақстан металлургиясы үшін марганец дәуірі басталды деп айтуға болады.
1994 жылдан бастап "Химпром" АҚ - да марганец қорытпаларын өндіруді ұйымдастыруға қатысты; 1997 жылдан бастап Ақтөбе ферроқорытпа зауытында кокстің орнына жоғары көмірді пайдалану жөніндегі ғылыми-технологиялық жұмыстарды атқарды, мұнда хром қорытпаларын өндіру үрдісінің техникалық-экономикалық көрсеткіштері едәуір жақсарды
Тікелей марганец ферроқорытпаларын балқыту бойынша жаңа технологиялық үрдістерді ұйымдастыру бойынша, жобалауға арналған технологиялық тапсырманы әзірлеу кезеңінен бастап өндіріске енгізуге дейінгі жұмыстарға басшылық етті. Олар Ақсу ферроқорытпа зауытында, "Челябі электрометаллургиялық комбинаты" ААҚ, "Теміртау химия-металлургиялық зауыты" ЖШС-де марганец қорытпаларын балқыту технологиясын игерген бірқатар жобаларды әзірлеу үшін ғылыми және технологиялық негіздерін салған. Ферросиликоалюминий кешенді қорытпасын өндіру жөніндегі шағын зауыт салу және іске қосу (1998 ж.).
Оның ғылыми және ұйымдастырушылық қызметіндегі жаңа кезең (2007ж.) "Химпром-2030" ЖШС жағдайында марганец қорытпаларын өндіру үрдісін әзірлеу және жетілдіру болып табылады. Ғылыми ізденістердегі маңызды кезеңі кремний мен алюминий негізінде кешенді қорытпаларды балқыту үрдісінің физика-химиялық негіздерін зерттеу болды.
М.Ж.Толымбековтың басшылығымен алынған нәтижелер химия-металлургия институтына Қазақстан Республикасы мен ТМД елдерінің тау-кен-металлургия кешенінің жетекші кәсіпорындарымен ынтымақтастықтың жаңа, сапалы жоғары деңгейіне шығуға мүмкіндік берді. Олардың кейбіреулерінің қарапайым тізімі көп нәрсе туралы айтады, олар – "Қазхром "ТҰК" АҚ, "АрселорМиталл Теміртау" АҚ, "Кастинг" ЖШС, "Қазақмыс" ЖШС, "Химпром-2030" ақ (қазіргі Тараз металлургиялық зауыты), Челябі электрометаллургиялық комбинаты, Серов ферроқорытпа зауыты, "СУАЛ-кремний" (Тараз қаласы). (Иркутск қ.), "Кремний" жақ (Иркутск қ.).
Профессор Толымбековтың ұйымдастырушылық және кәсіби қабілетін, Қазақстанның ферроқорытпа мектебінің деңгейін мойындау ферроқорытпалар жөніндегі Халықаралық комитеттің (International Committee on Ferro Alloys – ICFA) INFACON XIII он үшінші Дүниежүзілік ферроқорытпалар Конгресін алғаш рет өзінің 36 жылдық тарихында, посткеңестік кеңістікте-Алматы қаласында, 2013 жылы өткізу туралы шешімі болды.
Біздің институт қабырғасынан ҚР ҰҒА академиктері Зейнолла Мулдахметұлы Мулдахметов (Х.ғ. д., 1972 ж.), Абдурасул Алдашұлы Жарменов (т. ғ. д., 1991 ж.), Нұралы Сұлтанұлы Бектұрғанов (т. ғ. д., 1991 ж.), Серғазы Мыңжасарұлы Адекенов (х. ғ. к., 1983 ж. ХМИ құрамында; Х. ғ. д., 1992 ж.) сияқты көрнекті ғылыми қайраткерлер шықты.
Одан әрі химия-металлургия институтында даму алған олардың ғылыми бағыттары мен мектептері негізінде құрылды: Жер қойнауының мәселелері және оны кешенді игеру институты, Органикалық синтез және көмір химиясы институты, қара металлургия кәсіпорындары үшін техникалық қауіпсіздік жөніндегі ғылыми-зерттеу институты, Фитохимия институты, Өңірлік даму институты құрылды.
Бүгінгі күні Химия-металлургия институты Орталық Қазақстан өңіріндегі жалпы Металлургиялық және химия-технологиялық бейіндегі жалғыз ғылыми-зерттеу институты болып табылады, оның қара және түсті металдар металлургиясы саласында ғылыми-технологиялық зерттеулер жүргізуде бай практикалық тәжірибесі бар және металлургиялық өндірістің барлық циклі бойынша-шикізатты байыту мен дайындаудан дайын өнімге дейін ғылыми-техникалық қызметті жүзеге асырады. Институт қабырғасында қызмет еткен жылдары 50 ғылым докторы мен 297 ғылым кандидаты, 3 PhD докторы мен 32 магистр даярланды,институт қызметкерлері 94 монография, 39 еңбек жинағы, 7500 мақала мен баяндама тезистері, 809 қорғау құжаты, оның ішінде 722 патент, 69 инновациялық патент, 9 пайдалы модельге патент, 1 Еуразиялық патент, 8 халықаралық патент жарияланған.
Институт зерттеулерінің негізгі ғылыми бағыттары:
- минералдық және техногендік шикізатты металлургиялық өңдеу үрдістерінің физика-химиясы;
- металлургиялық өндіріске және қиын байытылатын, кондициялық емес, қайталама және техногендік шикізатты кешенді қайта өңдеуге тартудың ғылымды қажетсінетін және бәсекеге қабілетті технологияларын әзірлеу;
- қара, түсті металлургия және бейорганикалық химия өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігін арттыру: опто-және микроэлектроника үшін перспективалы жаңа кешенді қорытпаларды, Болаттың жаңа маркаларын, наноөлшемді полифункционалды материалдарды алу технологияларын құру.
Институт толық масштабты ғылыми зерттеулер жүргізу үшін барлық қажеттіліктермен қамтамасыз етілген және металлургиялық өндірістің барлық циклі бойынша – шикізатты байыту мен дайындаудан бастап дайын өнімге дейін, ғылыми – техникалық қызметті жүзеге асырады.